Gatunkowo niejednolite, erudycyjne i wyrafinowane pod względem strukturalnym, Pamiętniki uchodzą za najwybitniejsze dzieło sztuki pamiętnikarskiej polskiego baroku. Największe zalety Paska pisarza to talent gawędziarski, niezwykłe zdolności retoryczne oraz zdolność wykorzystywania w snutej opowieści wiedzy z zakresu historii i mitologii. W opowiadaniu o wojennych przeżyciach, pojedynkach retorycznych oraz w błyskotliwym komentowaniu spraw codziennych i kwestii politycznych Pasek jest niezrównany.

Twórczość autora Pamiętników została odkryta w początkach polskiego romantyzmu – fragmenty dzieła opublikowano po raz pierwszy w 1821 roku, zaś pełne wydanie pojawiło się w roku 1836 za sprawą hrabiego Edwarda Raczyńskiego. Wśród autorów, którzy docenili pisarstwo Paska, można wymienić choćby Henryka Rzewuskiego, Adama Mickiewicza, Zygmunta Krasińskiego czy, kilka dekad później, Henryka Sienkiewicza, dla którego Pamiętniki stanowiły ważną inspirację podczas tworzenia Trylogii.

W literaturze współczesnej także nie brak nawiązań do stylu Paska. Odczuwam potrzebę przekazania Rodzinie, krewnym i przyjaciołom moim tego oto zaczątku przygód moich, już dziesięcioletnich, w argentyńskiej stolicy, pisał Gombrowicz w Trans-Atlantyku – i z pewnością nie pisałby tak, gdyby nie chciał sparodiować nieśmiertelnej prozy Jana Chryzostoma i gawędy szlacheckiej w ogólności.

Książka, w znakomitym opracowaniu Władysława Czaplińskiego, ukazuje się w cyklu Wzorcowe tomy BN na stulecie serii.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Jan Chryzostom Pasek

Jan Chryzostom Pasek (ok. 1636–1701) – żołnierz, pisarz i awanturnik, przedstawiciel nurtu sarmackiego w rodzimej literaturze, uznawany za najwybitniejszego polskiego pamiętnikarza swojej epoki. Wywodził się z drobnej szlachty mazowieckiej. W 1655 roku zaciągnął się do wojska, gdzie pod dowództwem Stefana Czarnieckiego przez dziesięć lat prowadził – jak sam pisał – nieprzeciętne żołnierskie i awanturnicze życie. Po zakończeniu kariery wojskowej osiedlił się w rodzinnych stronach, tam też zawarł małżeństwo. Był komornikiem ziemskim i marszałkiem sejmikowym. Pamiętniki spisywał w ostatniej dekadzie XVII wieku, barwnie referując w nich wojenne przygody i losy szlachcica-ziemianina. Z natury był pieniaczem, często wchodził w konflikty – pod koniec życia skazano go na banicję, mimo to pozostał w swojej posiadłości do śmierci w 1701 roku. Nie doczekał publikacji swojego dzieła – pierwsze pełne wydanie Pamiętników ukazało się w 1836 roku, szybko zdobywając serca wybitnych niekiedy czytelników.

Władysław Czapliński

Władysław Czapliński (1905–1981) – jeden z najbardziej cenionych historyków polskich XX wieku, autor wielu prac ważnych dla rozwoju polskiej historiografii. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim, w 1946 roku rozpoczął pracę na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie kierował katedrami Historii Nowożytnej, Historii Powszechnej oraz Historii Polski i Powszechnej XVI–XVIII Wieku. W trakcie swojej długiej i bogatej pracy naukowej stworzył nie tylko syntetyczny obraz polskiego państwa za czasów Władysława IV, zapoczątkował dyskusję nad oligarchią magnacką w XVII-wiecznej Polsce, ale także stał się inicjatorem serii monograficznej historii powszechnej wydawanej przez Ossolineum.

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem

Wstęp i opracowanie Stanisław Pigoń, aneks Julian Maślanka

Poetycka wizja Litwy lat 1811 i 1812, spisana przez Adama Mickiewicza dwie dekady później, na emigracji w Paryżu. Opus magnum poety i jego ostatni duży utwór. Przez kolejne pokolenia Polaków uważany za epopeję narodową, Pan Tadeusz (1834) nie przestaje zachwycać. Olśniewa nie tylko kreacją świata, złożonego z obrzędów, obyczajów, rytuałów i konwenansów kultury szlacheckiej, lecz także językiem poetyckim i artyzmem formy. Nie ma w tym poemacie zbędnej frazy, nieznaczącego bohatera, nieistotnej sceny, niewymownego gestu. Wszystko tworzy świat idealny, żywo oddziałujący kolorem, smakiem i dźwiękiem na zmysły czytelnika.

Tajemnica swoistego piękna Pana Tadeusza leży w jego niepospolitej zwyczajności. Sprawy potoczne, doznania powszednie, wypadki i przedmioty proste pokazane tam zostały sposobem niby zwykłym, a jakimś nowym, szczególnym, urzekającym świeżością ujęcia słownego: jedynego, najcelniejszego.

Ze Wstępu Stanisława Pigonia

Adam Mickiewicz (1798–1855) – poeta, dramaturg, tłumacz, publicysta, działacz polityczny. Uznany za jednego z trzech Wieszczów Narodowych – obok Słowackiego i Krasińskiego. Autor takich arcydzieł literatury polskiej jak: Oda do młodości (1820), Ballady i romanse (1822), Grażyna (1823), Dziady cz. II i IV (1823) oraz Dziady cz. III (1832). Urodził się w Nowogródku na Litwie. Studiował na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie współtworzył tajne towarzystwa patriotyczne i samokształceniowe, za co został aresztowany i karnie zesłany w głąb Rosji. Tu powstały m.in. jego słynne Sonety krymskie (1826) oraz Konrad Wallenrod (1828). W 1829 roku udało mu się opuścić imperium Rosyjskie i po okresie podróży osiadł w Paryżu. Ożenił się z Celiną Szymanowską, z którą miał szóstkę dzieci. W 1840 roku objął nowo powstałą katedrę literatur słowiańskich w Collège de France, a niedługo później związał się z Kołem Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego. W czasie Wiosny Ludów utworzył legion polski we Włoszech. Kilka lat później, w czasie wojny krymskiej, wyruszył z misją utworzenia legionów polskich do Konstantynopola, gdzie umarł nagle 26 listopada 1855 roku. Został pochowany na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency pod Paryżem. W roku 1900 jego prochy uroczyście przeniesiono na Wawel.

Stanisław Pigoń (1885–1968) – historyk literatury polskiej, wybitny badacz romantyzmu i modernizmu, w szczególności twórczości Mickiewicza, Fredry, Norwida, Żeromskiego i Orkana. W okresie międzywojennym wykładowca i rektor Uniwersytetu Wileńskiego, pracował także na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1939–1940 więziony wraz z grupą profesorów UJ w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk. Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Jak czytać dziś Pana Tadeusza?

Smakując barszcz i bigos, zachwycając się pejzażami, przyznając, że Wenecja nie tak piękna jak polski, litewski, białoruski las, a zachód słońca na Seszelach czy Dominice naprawdę ma mniej uroku niż świt nad Nowogródkiem?

Ciesząc się, że w Panu Tadeuszu Mickiewicz zszedł na ziemię z tych ciemnych mistycznych obłoków okrywających Dziady?

Można tak, ale można też inaczej, kręcąc nosem na owe nieco podejrzane arkadyjskie realia, ryzykując i wydziwiając, że może nie wszystko tu się zgadza, a zgadzać nie może, bo tak naprawdę jedynie czytelnik naiwny zaniesie poemat pod strzechy i dojdzie do wniosku, że chodzi w nim o prawdziwego niedźwiedzia, najprawdziwsze na świecie prawdziwki i skrwawioną szablę.

Opowieść o podróży, w której najważniejszym bohaterem jest czas. Narrator, alter ego autora, wyrusza w meandryczną wędrówkę po odległych zakątkach Anglii Wschodniej, odsłaniając niezwykłe losy podupadających miasteczek i opuszczonych zamków. Ale każdy cel okazuje się zaledwie przystankiem, zaułkiem w nieskończonym labiryncie zapomnianych historii i dalekich krain.
Pierścienie Saturna są wyjątkowym popisem erudycji. Skojarzenia, odczucia i dawno pogrzebane wspomnienia splatają się tu w jedną narrację o niepamięci i widmach przeszłości. Sebald łączy fikcję literacką z eseistyką, miesza własne wyobrażenia z wydarzeniami historycznymi, śledzi wielkie opowieści, a przede wszystkim to, co kryje się pod ich podszewką.

Obdarzony nadzwyczajnym słuchem Henry Green jest niezrównanym choreografem języka potocznego. „Pochwyceni” – powieść opublikowana po raz pierwszy w 1943 roku – czerpie pełnymi garściami z biografii autora. Green służył w ochotniczej straży pożarnej w czasie, kiedy Wielka Brytania przygotowywała się do wojny, pobierał żołd w wysokości sześćdziesięciu siedmiu szylingów tygodniowo i jak wszyscy wokół miesiącami czekał w napięciu na bombardowanie Londynu.
Narrację „Pochwyconych” organizuje stan zawieszenia: między wojennym poruszeniem i miłosnym splątaniem, poczuciem kurczącego się czasu i jego nadmiaru, pamięcią i niepamięcią. Na pierwszy plan wysuwają się tu relacje międzyludzkie, antagonizmy społeczne oraz osobiste traumy bohaterek oraz bohaterów książki, w tym Richarda Roego – strażaka, męża, ojca, kochanka – alter ego autora.
"Pochwyceni" to dopiero druga powieść Greena, która w całości ukazuje się po polsku. Jego niezwykły, pełen potocyzmów, na poły realistyczny, na poły eksperymentatorski styl stanowi nie lada wyzwanie dla tłumacza. Dzięki świetnemu przekładowi Marcina Szustra, „ostatni czarodziej języka angielskiego”, jak James Wood nazwał Greena, również w polszczyźnie fascynuje i uwodzi.

O autorze

Henry Green (1905–1973) to jeden z najciekawszych angielskich powieściopisarzy modernistycznych, którego twórczość pozostaje niestety w Polsce mało znana. Do tej pory w polskim przekładzie ukazała się jedynie głośna powieść „Loving” („Kochając”) w przekładzie Andrzeja Sosnowskiego (Biuro Literackie, 2015). Wystan Hugh Auden nazwał Greena „najlepszym żyjącym powieściopisarzem angielskim”, a Eudora Welty była zdania, że Green posiada „najbardziej interesującą i żywą wyobraźnię, jaką można znaleźć w dzisiejszej literaturze angielskiej”. Proza Greena aż kipi od językowych eksperymentów, wywołując w czytelniku – jak ujęła to Lyndsey Stonebridge, pisząc o powieści „Caught” („Pochwyceni”) – „coś w rodzaju obrazowego zawrotu głowy”.

Niezwykła wyobraźnia językowa i wizje światów nieistniejących, rządzących się sobie tylko właściwą logiką, sprawiły, że dykcja poetycka Bolesława Leśmiana uchodzi za jedną z najoryginalniejszych w XX wieku. Ta przenikliwa i błyskotliwa językowo twórczość zwrócona jest ku naturze, ale porusza się także w sferach mitycznych i nieodgadnionych, nieustannie dyktując rzeczywistości i mowie nowe prawa i porządki.

Jak w znakomitym Wstępie przekonuje Jacek Trznadel, Leśmian od samego początku podążał własną drogą. Pomimo wyraźnej symboliki i sugestywnych obrazów poetyckich, nie można łączyć jego poezji z twórczością współczesnych mu symbolistów czy młodopolan, do których rozwiązań literackich odnosił się z dystansem. Idee życia w wiecznym ruchu, nieustannego tworzenia i przekształcania języka oraz wyczulenie na metafizyczny wymiar rzeczywistości były niezmiennymi elementami Leśmianowskiego świata.

Niniejszy wybór, ułożony w porządku chronologicznym, zawiera wszystkie najważniejsze utwory autora Dziejby leśnej, a opracowanie Jacka Trznadla od lat pozostaje wzorem pracy literaturoznawczej i edytorskiej.

Tom ukazuje się w cyklu Wzorcowe tomy BN na stulecie serii.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Bolesław Leśmian

Bolesław Leśmian, właśc. Stanisław Bolesław Lesman (1877–1937) – poeta, prozaik, tłumacz, uznawany za jednego z najwybitniejszych i najbardziej oryginalnych autorów dwudziestego wieku. Leśmian wywodził się z rodziny inteligenckiej pochodzenia żydowskiego. Młodość spędził w Kijowie, gdzie aktywnie uczestniczył w życiu literackim i artystycznym. Debiutanckie wiersze opublikował w 1985 roku w czasopiśmie „Wędrowiec”. W 1901 roku, po ukończeniu studiów prawniczych, przeniósł się do Warszawy. Dzięki przyjaźni z Zenonem Przesmyckim współpracował z pismem ,,Chimera”. W 1918 otrzymał pracę jako notariusz. Jego pierwszy tom poetyki, zatytułowany Łąka, ukazał się w roku 1920. W latach trzydziestych aktywnie udzielał się w życiu literackim, publikował m.in. w „Kulturze”, „Skamandrze” i „Wiadomościach Literackich”, silnie zaznaczając swoją obecność na poetyckiej scenie międzywojnia. Ostatni zbiór wierszy wydany za życia poety to Napój cienisty z 1936 roku.

Jacek Trznadel

Jacek Trznadel (ur. 1930) – pisarz i poeta, tłumacz, krytyk literacki i publicysta. W 1964 roku opublikował debiutancki tom poezji Wyjście oraz pionierską monografię Twórczość Leśmiana. Próba przekroju. W 1975 roku był jednym z sygnatariuszy listu 59 intelektualistów protestujących przeciwko zmianom konstytucyjnym w PRL. W latach 1978–1983 pełnił funkcję profesora literatury polskiej oraz dyrektora Sekcji Polskiej na Wydziale Slawistyki Paryskiego Uniwersytetu Sorbony. W 1986 roku wydał swoją najgłośniejszą książkę, Hańbę domową – zbiór wywiadów z polskimi pisarzami, poświęconych postawie ludzi kultury wobec stalinizmu. W 2016 roku ogłosił kolejną monografię twórczości autora Łąki – Kalendarium Leśmianowskie. Życie i twórczość w układzie chronologicznym.

Narcyza Żmichowska, Poganka

Wstęp i opracowanie Grażyna Borkowska

Powieść romantyczną Narcyzy Żmichowskiej można czytać na różne sposoby. Nie pomylimy się, twierdząc, że tematem Poganki jest dojrzewanie emocjonalne głównego bohatera. Żmichowska pokazuje, jak kształtuje się wrażliwość Beniamina, i konfrontuje go z kluczowymi doświadczeniami ludzkiej egzystencji, zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym. Ranga tych doświadczeń nie jest jednak taka sama. Miłość dominuje nad pozostałymi i urasta do roli właściwego tematu powieści.

Miłość okazuje się sztuką trudną i problematyczną – pisze we Wstępie Grażyna Borkowska. – Ogarniając zakochanego siłą namiętności, naraża go często na konflikt z otoczeniem i konflikt sumienia. Dla Aspazji Beniamin porzuca Dom i Rodzinę. To święte miejsce dzieciństwa blednie w obliczu rozkoszy ofiarowanych przez kobietę. Czy można pogodzić wartości domowe i erotyczne: w przestrzeni „mieszczańskiej” – tak, w przestrzeni „romantycznej” – nie.

Przed Żmichowską polska literatura nie miała takiej bohaterki: pięknej, inteligentnej, władczej, amoralnej, egoistycznej. Skąd się zatem wzięła Aspazja? Pierwszym źródłem jest oczywiście doświadczenie biograficzne autorki, jej burzliwy romans z Pauliną Zbyszewską, drugim zaś literatura.

Ze Wstępu Grażyny Borkowskiej

Narcyza Żmichowska (1819–1876) – powieściopisarka i poetka romantyczna, działaczka społeczna. Urodziła się w Warszawie, dzieciństwo spędziła na Podlasiu. Jako nastolatka podjęła naukę w warszawskiej szkole dla guwernantek. Była nauczycielką u Zamoyskich, z którymi wyjechała do Paryża, jednak ambicje i liberalne poglądy Żmichowskiej nie podobały się pracodawcom i po kilku miesiącach została zwolniona. W Paryżu słuchała wykładów, chodziła na koncerty i wystawy, pisała; nawiązała także kontakty ze środowiskiem emigracyjnym. Po powrocie do Polski skupiła wokół siebie grupę kobiet o liberalnych poglądach, tzw. Entuzjastek, które łączyły samokształcenie i dążenia emancypacyjne z działalnością niepodległościową, co doprowadziło do rozbicia grupy i aresztowań. Żmichowska spędziła ponad dwa lata w więzieniu, a kolejne trzy pod dozorem policyjnym. Jej najbardziej znana powieść, Poganka, ukazała się w 1846 roku. W 1861 roku pisarka uzupełniła ją o Wstępny obrazek, usunięty z pierwszego wydania dla zatarcia autobiograficznego kontekstu powieści. Okres powstania styczniowego spędziła w majątkach swoich sióstr na Mazowszu. Umarła w Warszawie w 1876 roku po miesiącach ciężkiej choroby.

Grażyna Borkowska (1956) – profesor w Instytucie Badań Literackich PAN, prezes Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, redaktor naczelna „Pamiętnika Literackiego”. Zajmuje się literaturą XIX i XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości kobiet – Narcyzy Żmichowskiej, Elizy Orzeszkowej, Zofii Nałkowskiej, Marii Dąbrowskiej, którym poświęciła większość swoich książek i artykułów.

Znany film Feliksa Falka Kapitał, czyli jak zrobić pieniądze w Polsce z 1990 roku zaczyna się od ujęcia lecącego nad Warszawą pomnika Karola Marksa. To bardzo znamienny obraz, niemal proroczy. Jego symbolika w momencie premiery filmu była jednoznaczna, jednak w ciągu niemal trzydziestu lat, jakie upłynęły od wejścia do kin Kapitału, scena nabrała wielu nowych sensów. Dziś jej pierwotne znaczenie jest bodaj najmniej intrygujące.

Okres po 1989 roku to w Polsce czas gwałtownych przemian, wielkich nadziei, frustracji, rozczarowań, kolejnych kryzysów, ale również sukcesów. Przejście z gospodarki centralnie sterowanej do wolnorynkowej stanowiło przez lata ważny kontekst dla twórców polskiego kina – zarówno tych, którzy opowiadali o świecie biznesu, polityki czy służb, jak i tych koncentrujących się na życiu codziennym zwykłych ludzi.

Michał Piepiórka śledzi zmiany w kulturowych narracjach, które objawiają się w filmach podejmujących temat transformacji gospodarczej. Analizuje zarówno fabuły uznane, jak i popadające w zapomnienie ofiary tzw. filmoznawczej rzeźni. Często to właśnie te drugie mówią nam o Polsce, także dzisiejszej, rzeczy nowe i zaskakujące.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.

Punktem wyjścia tej książki jest teza o nieprzekładalności literatury – nieprzekładalności, która, paradoksalnie, zostaje uznana za rację bytu przekładu.

Jarniewicz rozwija koncepcję autorskiego, twórczego charakteru pracy tłumacza, występującego w wielu rolach: pisarza, antologisty, krytyka, popularyzatora. Stawia nieoczywiste pytania o to, czy tłumacze mogą sobie pozwolić na czułość albo czy wolno im kłamać. Pyta o granicę, za którą przekład staje się plagiatem, o miejsce kobiet w przekładzie literackim i o sens tłumaczenia na współczesną polszczyznę dawnej literatury polskiej.

Klamrę książki tworzą dwa bardziej osobiste szkice, w których autor odsłania tajniki własnej pracy i kreśli swój pisarski życiorys, dziękując mistrzom i przywołując nazwiska młodych adeptów translatorskiej sztuki.

Pisane w przystępnym, wolnym od naukowego żargonu stylu, skupione na konkretnych przykładach i niestroniące od osobistego zaangażowania, szkice Jarniewicza to lektura dla wszystkich zainteresowanych przekładem, literaturą i językiem.

„Zwierzając się ze swojej niewiary w możliwość przekładu, myślę tu oczywiście nie o przekładzie w ogóle, ale o przekładzie literackim, bo jest on pojęciem wewnętrznie sprzecznym: chodzi w nim, mówiąc najprościej, o to, by powiedzieć to samo, ale w innym języku, czyli inaczej. To samo, ale inaczej. Tymczasem w literaturze (przede wszystkim w literaturze) to, jak się mówi, jest tym, co się mówi. Kiedy się mówi inaczej, mówi się co innego.” - (fragment)

„Kwestia przekładu jawi się dziś jako jedno z ważniejszych zagadnień humanistyki i zarazem […] życia codziennego. Refleksja nad przenoszeniem pojedynczego tekstu literackiego z jednego języka w drugi stanowi szczególny, najbardziej wyrazisty i konkretny, przykład namysłu nad relacjami międzykulturowymi w ogóle. Im dokładniej i głębiej bada się sprawę znalezienia w języku przekładu odpowiedniego brzmienia dla rymu z wiersza oryginalnego, tym łatwiej i poważniej można przejść do problemów – w tym konfliktów – powodowanych przez zderzające się inności współczesnego świata. Okazuje się, że właśnie translatologia ma o naszym świecie dużo istotnych rzeczy do powiedzenia.” - Adam Poprawa

Jerzy Jarniewicz (1958) – poeta, tłumacz, krytyk literacki. Wykładowca literatury angielskiej na Uniwersytecie Łódzkim, członek zespołu redakcyjnego „Literatury na Świecie”. Autor dwunastu książek krytycznoliterackich, m.in. „Od pieśni do skowytu. Szkice o poetach amerykańskich (2008), Heaney. Wiersze pod dotyk” (2011), „Gościnność słowa. Szkice o przekładzie literackim” (2012), „Podsłuchy i podglądy” (2015) oraz „All You Need is Love. Sceny z życia kontrkultury” (2016). Opublikował trzynaście zbiorów wierszy, ostatnio „Puste noce” (2017). Przekładał twórczość takich autorów jak James Joyce, Philip Roth, John Banville, Raymond Carver, Edmund White. Opracował antologie „Sześć poetek irlandzkich” (2012) oraz „Poetki z wysp” (2015, z Magdą Heydel). Mieszka w Łodzi.

Treny są niekwestionowanym arcydziełem literatury polskiej. Dziewiętnaście nowatorskich i kunsztownych liryków poświęconych zmarłej córce, Urszuli, to zarazem najbardziej osobista i niezwykła część dorobku czarnoleskiego poety. Kochanowski przeprowadza czytelnika przez kolejne fazy żałoby i ojcowskiego cierpienia – od rozpaczy i żalu po ukojenie.

Cykl obfituje w odniesienia do dzieł twórców antycznych, w wyszukane figury stylistyczne i znane wzorce metafor. Nic dziwnego – w szesnastowiecznej praktyce poetyckiej mierzenie się z dorobkiem dawnych mistrzów było poniekąd obowiązkowe. Najwybitniejsi poeci renesansu potrafili jednak, jak pisze we Wstępie Janusz Pelc, z pieczołowitym kultywowaniem tradycji wiązać mieszczące się w ówczesnych konwencjach poetyki, ale niekiedy wykraczające poza nie, modyfikujące je rozwiązania nowatorskie, choć i dla nich szukali nobliwych, antycznych zazwyczaj, genealogii. Tak właśnie postępował Kochanowski w Trenach. Tej strategii oraz głęboko osobistemu charakterowi cyklu zawdzięczamy jego niepowtarzalny charakter.

W 1919 roku Treny Jana Kochanowskiego w opracowaniu Tadeusz Sinki ukazały się jako pierwszy tom nowej, obiecującej serii wydawniczej. Dziś, opracowane przez Janusza Pelca, wznawiamy je w cyklu Wzorcowe tomy BN na stulecie serii.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Jan Kochanowski

Jan Kochanowski (1530–1584) – czołowy przedstawiciel polskiego i europejskiego renesansu. Pochodził z rodziny szlacheckiej; naukę i studia odbywał w Krakowie, Królewcu i w Padwie. Początkowo pisał po łacinie, ostatecznie jednak – co było podyktowane renesansową modą – zaczął tworzyć w języku narodowym. W 1559 roku wrócił do kraju po pobycie we Włoszech i Francji i przez kolejne lata przebywał na dworach, wiążąc się najpierw z podkanclerzymi, a następnie zostając sekretarzem króla Zygmunta II Augusta. W tym czasie parał się głównie epiką, stworzył dwa poematy moralno-polityczne: Zgodę (1563) oraz dedykowanego królowi Satyra albo Dzikiego męża (1564). Około roku 1574, po ucieczce z Polski króla Henryka III Walezego, wycofał się z dworskiego życia i osiadł w Czarnolesie. Ożenił się z Dorotą Podlodowską, z którą miał siedmioro dzieci. W roku 1578 wystawił na dworze króla Stefana Batorego Odprawę posłów greckich, w której komentował ówczesną politykę państwa. W okresie czarnoleskim zmarły jego dwie córki oraz brat. Pogrążony w żałobie po Urszuli, napisał Treny, uchodzące za arcydzieło nowożytnej literatury polskiej; cykl ukazał się drukiem w roku 1580. Ostatnim dziełem Kochanowskiego wydanym za życia były Fraszki (1584).

Janusz Pelc

Janusz Pelc (1930–2005) – historyk literatury polskiej, edytor, organizator życia naukowego; profesor nauk humanistycznych. Specjalizował się w literaturze epok dawnych, w szczególności renesansu i baroku. Pracował w Instytucie Badań Literackich PAN (od 1952 roku) i na Uniwersytecie Warszawskim (od roku 1981). Członek Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiego PEN Clubu. Pomysłodawca i redaktor naczelny interdyscyplinarnego czasopisma naukowego „Barok”. Autor wielu książek, m.in. Zbigniew Morsztyn, arianin i poeta (1966), „Treny” Jana Kochanowskiego (1972), Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej (1980), Barok – epoka przeciwieństw (1993), Słowo i obraz. Na pograniczu literatury i sztuk plastycznych (2002).

Muriel Rukeyser w przełomowym tomie poetyckim z 1938 roku postawiła sobie za cel wypracowanie formy, która pozwoliłaby wyrazić sprzeciw wobec niesprawiedliwości społecznych. Otwierający U.S. 1 cykl Księga umarłych – najsłynniejsze dzieło tej amerykańskiej pisarki – w nowatorski sposób dokumentuje konsekwencje katastrofy przemysłowej w Gauley Bridge w Wirginii Zachodniej: zatrudnieni do drążenia tunelu robotnicy ze względu na złe warunki pracy zaczęli zapadać na pylicę krzemową. Stwierdzono czterysta siedemdziesiąt sześć przypadków śmiertelnych, lecz niektóre szacunki mówią o ponad tysiącu ofiar. Rukeyser komponuje wiersze z dokumentów, relacji ustnych, listów czy stenogramów. Spisuje poezję świadectwa, przywracając głos tym, którzy nie mogli się wypowiedzieć.

U.S. 1 – pierwsza książka Rukeyser ukazująca się w języku polskim, w przekładzie Marty Koronkiewicz i z posłowiem Kacpra Bartczaka – jest ważnym osiągnięciem amerykańskiej literatury modernistycznej. Autorka pokazała, jak pisać po Ezrze Poundzie i T.S. Eliocie, oraz stworzyła oryginalną dykcję, do której odnosić się będą twórcy tacy jak William Carlos Williams czy Adrienne Rich.

Tymoteusz Karpowicz, Utwory poetyckie

Wstęp i opracowanieBartosz Małczyński

Zderzanie słów i rozbijanie znaczeń – te dwa sformułowania pojawiają się bodaj najczęściej w pracach poświęconych twórczości poetyckiej Tymoteusza Karpowicza. Nie oddają one jednak złożoności dzieła tego wybitnego twórcy. Wiersze Karpowicza są znaczeniowo pojemne, wielopłaszczyznowe, otwarte na różnorodne i niewykluczające się wzajemnie interpretacje. Te odczytania spotykają się w jednym punkcie – jest nim słowo traktowane jako podstawowa materia poetycka.

Oryginalność wypowiedzi poetyckich Karpowicza widoczna jest również w kształcie wiersza. Rzadko spotyka się tu formy znane z historii polskiej poezji. Autor Odwróconego światła konstruuje własne, szukając wzorców w dziedzinach mniej lub bardziej związanych ze sztuką słowa – geometrii czy muzyce.

Symetryczny układ tekstów, którego opracowanie zajęło około dziesięciu lat, nazywał Karpowicz triadą semantyczną bądź trójkątem semantycznym. W określeniach tych zawiera się intencja spojenia ze sobą elementu formalnego (swoistej ramy) z elementem sensu, w wielu przypadkach sensu odwróconego, zawieszonego lub zanegowanego w duchu heraklitejskiej zasady enantiodromii.

Ze Wstępu Bartosza Małczyńskiego

Tymoteusz Karpowicz (1921–2005) – poeta, dramaturg, historyk i teoretyk literatury, tłumacz; czołowy twórca polskiej poezji lingwistycznej. Badacz poezji Bolesława Leśmiana. Urodził się we wsi Zielona pod Wilnem. Po wojnie zamieszkał w Szczecinie, potem we Wrocławiu. Zadebiutował w 1948 roku, ale przez następną dekadę nie publikował w proteście przeciwko realizmowi socjalistycznemu w sztuce. Po 1956 roku ukazały się kolejno tomy: Gorzkie źródła (1957), Kamienna muzyka (1958), Znaki równania (1960), W imię znaczenia (1962), Trudny las (1964) oraz Odwrócone światło (1972). Był redaktorem „Nowych Sygnałów” i miesięcznika „Odra”, współpracował z warszawską „Poezją”. Od 1973 roku w Stanach Zjednoczonych. W roku 1978 został profesorem na Uniwersytecie Illinois w Chicago. Ostatni tom jego poezji, Słoje zadrzewne, ukazał się w 1999 roku i przyniósł mu nagrodę miesięcznika „Odra” oraz nominację do nagrody Nike. Karpowicz zmarł w 2005 roku w Chicago. Jest pochowany z żoną Marią na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu.

Bartosz Małczyński (1978) – doktor habilitowany, adiunkt w Zakładzie Literatury Współczesnej i Teorii Literatury Instytutu Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu Opolskiego. Interesuje się problematyką eschatologiczną i etyczną w poezji XX wieku oraz związkami literatury z muzyką. Autor monografii Rozwiązywanie tekstów. Poetyckie polimorfie Tymoteusza Karpowicza (2010), współredaktor antologii Podziemne wniebowstąpienie. Szkice o twórczości Tymoteusza Karpowicza (2006).

Juliusz Słowacki, Wiersze

Wstęp i opracowanie Jacek Brzozowski i Zbigniew Przychodniak

Przygotowana przez Jacka Brzozowskiego i Zbigniewa Przychodniaka edycja zawiera wszystkie drobne utwory poetyckie Juliusza Słowackiego. Czytelnik znajdzie tu między innymi ody i sonety, fragmenty i ułomki liryczne, listy poetyckie i wpisy do sztambuchów, naśladowania dzieł obcych oraz refleksje z podróży. Edytorzy proponują lekturę wierszy w ścisłym związku z kolejnymi etapami życia Słowackiego. Tylko w taki bowiem sposób uchwycić można biografię liryczną poety, która – jak piszą Brzozowski i Przychodniak – układa się w niezaplanowaną, żywiołowo narastającą opowieść o duchowych przygodach osobowości wybitnej, niezwykłej, przeżywającej najgłębiej zarówno doświadczenia wspólne, jak i dramaty własnego serca.

Słowacki należy do romantyków o pół pokolenia „spóźnionego” wobec głównej fali literatury romantycznej; problem „późnego przyjścia” i dominacji Mickiewiczowskiego paradygmatu długo będzie prześladował autora Beniowskiego, wyzwalając reakcje obronne, poszukiwanie własnego języka i środków ekspresji. Stąd zapewne swoiście „książkowy”, erudycyjny charakter początkowych enuncjacji lirycznych, wielość odniesień literackich do poezji angielskiej i francuskiej. […] Później, w latach trzydziestych i czterdziestych, duch poszukiwań i eksperymentu przyniesie odkrycia oryginalne i nadzwyczajne.

Ze Wstępu Jacka Brzozowskiego i Zbigniewa Przychodniaka

Juliusz Słowacki (1809–1849) – wybitny polski poeta romantyczny, dramaturg, filozof. Uznany za jednego z trzech Wieszczów Narodowych – obok Mickiewicza i Krasińskiego. Autor takich arcydzieł literatury polskiej jak Kordian (1834), Balladyna (1839)czy Beniowski (1841). Urodził się w Krzemieńcu. Jego ojciec, Euzebiusz, był literatem, tłumaczem i badaczem literatury. Po śmierci Euzebiusza matka Słowackiego, Salomea, poślubiła Augusta Bécu, chirurga i wykładowcę na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim. Poeta młodość spędził w Wilnie. Ukończywszy studia prawnicze, wyjechał do Warszawy, gdzie odbywał bezpłatne aplikacje w urzędach. Po wybuchu powstania listopadowego podjął pracę w Biurze Dyplomatycznym księcia Adama Czartoryskiego i opuścił kraj. Liczne podróże Słowackiego znalazły odzwierciedlenie w jego twórczości. Na krótko związał się z Kołem Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego. W 1848 roku wyruszył do Wielkopolski, by wziąć udział w powstaniu, ale uniemożliwiła mu to nasilająca się gruźlica. Zmarł w 1849 roku w Paryżu, a jego ciało złożono na Cmentarzu Montmartre. W 1927 roku prochy Słowackiego sprowadzono do kraju i złożono w Krypcie Wieszczów Narodowych w Katedrze na Wawelu.

Jacek Brzozowski (1951) – profesor nauk humanistycznych, badacz twórczości poetów romantycznych i współczesnych. Wykładowca na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Opublikował m.in. Muzy w poezji polskiej. Dzieje toposu do przełomu romantycznego (1984) i Odczytywanie romantyków. Szkice i notatki o Mickiewiczu, Malczewskim i Słowackim (2002). Członek Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza.

Zbigniew Przychodniak (1954) – profesor nauk humanistycznych, wykładowca Instytutu Filologii Polskiej UAM w Poznaniu. Badacz dziewiętnastowiecznej krytyki literackiej i teatralnej oraz publicystyki Wielkiej Emigracji. Autor książek U progu romantyzmu. Przemiany warszawskiej krytyki teatralnej w latach 1815–1825 (1991), Walka o rząd dusz. Studia o literaturze i polityce Wielkiej Emigracji (2001) oraz Wierzenickie niedyskrecje. Nieznany list Zygmunta Krasińskiego do Augusta Cieszkowskiego (2006).

Oryginalność oraz bezkompromisowość, sprzeciw wobec komercjalizacji i utowarowieniu sztuki, a także niezwykle celne diagnozy historiozoficzne sprawiły, że dramaty Stanisława Ignacego Witkiewicza należą do najwybitniejszych osiągnięć literatury awangardowej XX wieku. To w sztukach opartych na wyznacznikach Czystej Formy oraz czerpiących z krytycznego potencjału groteski i absurdu Witkacy widział szansę na osiągnięcie metafizycznego, katarktycznego przeżycia.

We Wstępie do Wyboru dramatów Jan Błoński pisze, że twórczość Witkiewicza zbija czytelnika z tropu, rozbawia go i przeraża na przemian, wytrącając w rozpasaną farsę i bezlitosną tragedię. Mistyfikuje go żartami, aby wkrótce – z pełną powagą – obwieszczać prawa rządzące przeznaczeniem ludzkości. Nie ulega wątpliwości, że dramaty autora Szewców należą do najambitniejszych i najszerzej zakrojonych projektów twórczych międzywojnia.

Jeśli pominąć juwenilia i utwory zniszczone przez autora, na dorobek dramaturgiczny Witkacego składa się dwadzieścia jeden dzieł, z których niemal wszystkie powstały w latach 1918–1925. W niniejszym wyborze Czytelnicy znajdą utwory takie jak: Nowe wyzwolenie (1920), W małym dworku (1921), Mątwa (1922) Janulka, córka Fizdejki (1923) Matka (1925) oraz Szewcy (1934). Znakomity Wstęp Jana Błońskiego stanowi z kolei wieloaspektowy przewodnik po najciekawszych i najbardziej zawiłych motywach dramatów Witkacego.

Książka ukazuje się w cyklu Wzorcowe tomy BN na stulecie serii.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Stanisław Ignacy Witkiewicz

Stanisław Ignacy Witkiewicz, ps. Witkacy (1885–1939) – pisarz, dramaturg, teoretyk sztuki, malarz i fotografik. Syn Stanisława Witkiewicza. Urodził się w Warszawie. Dzieciństwo spędził w Zakopanem, gdzie Witkiewiczowie przenieśli się w 1890 roku. Ojciec sam zadbał o edukację syna – organizował mu prywatne lekcje z cenionymi naukowcami i artystami. Witkacy zdał eksternistycznie maturę we Lwowie, potem studiował na krakowskiej ASP. Po wybuchu I wojny światowej znalazł się w Petersburgu. Ukończył tamtejszą szkołę wojskową i wyruszył na front. Do Polski wrócił w 1918 roku. W tym czasie następuje rozkwit jego twórczości. Bierze udział w wystawach formistów, pisze dramaty, rozprawy teoretyczne, reportaże i pracuje nad powieściami. Pożegnanie jesieni ukazuje się w 1927 roku. W 1934 roku publikuje Szewców, jedną ze swych głośniejszych sztuk teatralnych. We wrześniu 1939 roku próbuje zaciągnąć się do wojska, potem opuszcza Warszawę i wraz z innymi uchodźcami wyrusza na Wschód. Na wieść o agresji Związku Radzieckiego na Polskę popełnia samobójstwo.

Jan Błoński

Jan Błoński (1931–2009) – krytyk literacki, historyk literatury, tłumacz, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, jeden z najwybitniejszych polskich humanistów XX wieku. Debiutował w 1955 roku tomem Gałczyński 1945–1953, niemal od razu zyskując sławę wpływowego i wszechstronnego krytyka. Wydał ponad dwadzieścia książek poświęconych m.in. twórczości Witolda Gombrowicza, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Sławomira Mrożka oraz Czesława Miłosza, a także pisarstwu wielkich klasyków literatury europejskiej (np. Marcela Prousta i Samuela Becketta). Autor opublikowanego w 1987 roku eseju Biedni Polacy patrzą na getto, który zainicjował dyskusję o moralnej odpowiedzialności Polaków w obliczu holokaustu. Współpracował m.in. z „Życiem Literackim”, „Nową Kulturą”, „Twórczością”, „Dialogiem”, „Tygodnikiem Powszechnym” oraz „Tekstami”. Przełożył z języka francuskiego dzieła teoretycznoliterackie Jeana Geneta oraz Rolanda Barthesa. Laureat Nagrody im. Kazimierza Wyki (1981), Krakowskiej Książki Miesiąca (1995) i Nagrody im. ks. Stanisława Musiała (pośmiertnie, 2009). W 2007 roku otrzymał Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.