Jak oddziaływały rewolucje 1917 roku na bieg dziejów XX wieku? Jaki wpływ wywarły na historie Polski i krajów Europy Środkowej? Czym różnił się terror bolszewików od terroru ich przeciwników? W jaki sposób wydarzenia roku 1917 ocenia się w dzisiejszej Rosji? O tym grono uznanych historyków z wielu krajów europejskich pisze w Kręgach rewolucji.

Anna Matwiejewa urodziła się w 1972 r., mieszka w Jekaterynburgu, który bardzo często jest tłem lub bohaterem jej powieści. Była nominowana do prestiżowych rosyjskich nagród m.in Bolszaja Kniga i Nacyonalnyj Bestseller. Pisarka tworzy uniwersalne, ciepłe opowieści, które momentami śmieszą, a czasem zostawiają gorycz w ustach. Umiejętnie operuje słowem, co pozwala płynnie zanurzyć się w jej świat. Sprawia, że łatwo przywiązać się do bohaterów, z którymi ciężko się rozstać. Nie ma tu jednak zbędnego patosu czy taniego sentymentalizmu. Tylko człowiek ze wszystkimi swoimi słabościami, w których możemy się przejrzeć. Lolotta i inne paryskie historie to jej polski debiut.

Zamieszczone w tomie dokumenty, w przeważającej większości dotąd niepublikowane, pokazują zarówno bezpośredni przebieg obławy augustowskiej, jak i sytuację panującą na okolicznych terenach. Pozwalają rzucić nowe światło na przebieg tej akcji, stanowiącej największą masową zbrodnię popełnioną na cywilach w Europie pomiędzy zakończeniem II wojny światowej a wybuchem wojen bałkańskich w latach 90.

Nie było drugiej takiej epoki w dziejach, w której między Polakami a Rosjanami dochodziłoby do równie intensywnych kontaktów jak w wieku XIX. Myśl polityczna obu narodów i ogromne inspiracje, których intelektualiści polscy i rosyjscy sobie wzajemnie dostarczali, stanowią równocześnie temat stale aktualny, ułatwiający dotarcie do istoty polsko-rosyjskich napięć, także tych obecnych.

Książka jest owocem zorganizowanej przez Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia w 2012 roku międzynarodowej konferencji naukowej, której patronowały postaci Aleksandra Hercena i Joachima Lelewela. Zawiera artykuły takich badaczy jak: Wiktoria Śliwowska, Andrzej Walicki, Andrzej Nowak i Leonid Gorizontow.

Publikacja stanowi próbę rekonstrukcji tzw. białoruskiej listy katyńskiej, czyli dokumentu lub dokumentów określających tożsamość więźniów z północno-wschodnich województw II RP osadzonych na terenie tzw. Białorusi Zachodniej i rozstrzelanych na mocy ludobójczej decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r Tym samym jest hołdem złożonym tym ofiarom Zbrodni Katyńskiej, które nie doczekały się dotychczas swojego upamiętnienia.

Prezentowane w książce 908 biogramów oprócz podstawowych danych personalnych osoby zaginionej, tj. nazwiska, imienia, daty i miejsca urodzenia, imion rodziców, zawiera także informacje dotyczące miejsca zamieszkania, pracy, zawodu, stopnia wojskowego lub służbowego, funkcji pełnionych w organizacjach społecznych i politycznych. W biogramach umieszczono również informacje dotyczące represji: datę aresztowania i okoliczności związane z uwięzieniem, miejsce lub miejsca aresztu oraz datę ostatniej wiadomości o zaginionym.

Dzieje Europy Środkowej i Wschodniej to poniekąd historia polsko-rosyjskiej rywalizacji o rząd dusz nad mieszkańcami Litwy i Rusi – dzisiejszej Litwy, Białorusi i Ukrainy. Artykuły zgromadzone w niniejszym tomie pozwalają lepiej zrozumieć, jak kształtowały się dzisiejsze narody Europy Środkowej i Wschodniej, i dlaczego Polaków, Ukraińców, Białorusinów, Litwinów i Rosjan wciąż dzieli konflikt pamięci historycznych.

Rozstrzelanie w 1940 roku polskich jeńców wojennych, oficerów i cywili, było najbardziej krwawą zbrodnią od zakończenia Wielkiego Terroru. Nikita Pietrow, rosyjski historyk i działacz na rzecz ochrony praw człowieka, nakreślił specjalnie dla polskiego czytelnika portret zbiorowy katyńskich oprawców. Począwszy od członków Biura Politycznego, których podpisy figurują pod notatką Berii z 5 marca, skończywszy na „personelu obsługującym maszynę śmierci”.

Autor szuka prawidłowości w losach funkcjonariuszy NKWD, starając się wskazać, jakie motywacje i koleje losu doprowadziły tych ludzi do udziału w Zbrodni Katyńskiej. Próbuje także odpowiedzieć na pytanie, czy udział w tej zbrodni oraz w „tajemnym kręgu” skrywanej przez lata tajemnicy pozostawił na ich psychice jakikolwiek ślad. Przez pryzmat tych życiorysów poznajemy mechanizmy działania aparatu bezpieczeństwa i całego sowieckiego systemu opresji.

Nikita Pietrow nie unika również gorzkiej prawdy na temat przebiegu śledztwa katyńskiego oraz braku gotowości do uczciwego rozliczenia się z totalitarną, sowiecką przeszłością zarówno rosyjskich władz, jak i społeczeństwa.

Publikację uzupełnia załącznik zawierający ponad 120 szczegółowych biogramów funkcjonariuszy różnych szczebli aparatu bezpieczeństwa państwowego zaangażowanych w Zbrodnię Katyńską, w większości przypadków wzbogaconych o fotografie.

Dzieje Polaków w Związku Radzieckim są tematem, który nieustannie wzbudza zainteresowanie nie tylko profesjonalnych badaczy, ale również zwykłych pasjonatów historii. Problematyka ta, głównie z powodu utrudnionego przez wiele lat dostępu do źródeł, pozostaje nadal nie w pełni zbadana. Sięgając do obecnie dostępnej literatury, polski czytelnik ma szansę poznać zaledwie garść nazwisk Polaków, którzy służyli w szeregach radzieckich sił zbrojnych, a na dodatek informacje na ich temat bywają zwykle niepełne bądź sprzeczne.

Tymczasem oficerowie polskiej i litewskiej narodowości, szczególnie na wyższych szczeblach hierarchii wojskowej bolszewickiej Rosji i ZSRR, odgrywali znacznie ważniejszą rolę niż ta, która wynikałaby z prostej statystyki.

Stąd idea powstania niniejszego słownika, który zawiera prawie 400 biogramów oficerów wyższych i starszych służących w Armii Czerwonej w latach 1922–1941. Biogramów przedstawiających losy niezwykle skomplikowane, a momentami dramatyczne.

Prezentowany tom studiów zawiera artykuły napisane przez historyków z Polski, Rosji, Ukrainy i Litwy naświetlające różnorakie aspekty polityki ZSRR wobec Polaków oraz narodów ościennych w latach czterdziestych XX w. Teksty, w których poruszono m.in. kwestie sowieckich obław i rzezi wołyńskiej, w większości zostały napisane na podstawie do niedawna niedostępnych lub niewykorzystywanych materiałów archiwalnych. Ich lektura pozwoli Czytelnikom zapoznać się z nowymi ustaleniami lub nowymi interpretacjami przebiegu sowietyzacji Europy Środkowej i Wschodniej.

Tom zbiorowy, poświęcony szeroko pojmowanym dwudziestowiecznym i dwudziestopierwszowiecznym relacjom między katolicyzmem a prawosławiem, a także relacjom, jakie miała i ma Stolica Apostolska z dawnym Związkiem Sowieckim, a obecnie z Federacją Rosyjskąi współczesnym obszarem postsowieckim.

Na łamach tej prekursorskiej na polskim gruncie publikacji głos zabierają zarówno świadkowie epoki, jak i badacze. Reprezentują oni różne pokolenia, różne perspektywy (m.in. hierarchów Kościoła, historyków, duszpasterzy, dyplomatów, filozofów i teologów), ale także różne kulturowe punkty widzenia. Jest więc to zapis refleksji chociaż nieobejmującej wszystkich aspektów tego zagadnienia, to pogłębionej, przemyślanej i bardzo różnorodnej

Jegor Gajdar, przedwcześnie zmarły w 2009 r. były premier Rosji, był jednym z autorów programu radykalnych reform gospodarczych, jakie przeprowadzono w tym kraju na początku lat dziewięćdziesiątych, a także cenionym w świecie nauki ekonomistą. Książka Upadek imperium wydana w Rosji w 2006 r. stała się tam bestsellerem. Autor kreśli w niej szerokie tło historyczne, docieka przyczyn upadku imperiów wcześniejszych niż ZSRS, analizuje źródła niestabilności reżimów autorytarnych oraz zagrożenia związane z oparciem gospodarki na eksporcie surowców.

Szczegółowo i wiarygodnie – jako świadek i uczestnik wydarzeń – opisuje sytuację gospodarczą ZSRS na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych oraz nieefektywną politykę, która doprowadziła do jego rozpadu. W ten sposób rozprawia się z mitem potężnego Związku Sowieckiego, który do dziś pokutuje w Rosji, jako element, coraz głośniejszej, proimperialnej propagandy.

„W dialogu polsko-rosyjskim problematyka polskich zrywów wyzwoleńczych w XIX wieku należy do tematów klasycznych. Polski spór o tradycję powstańczą zawsze miał po stronie rosyjskiej swoje lustrzane odbicie. Przejawiał się w sporze o politykę imperium wobec sprawy polskiej i Polaków, stosunku carskiego absolutyzmu do idei republikańskiej i liberalnej. Był integralną częścią rosyjskiej debaty nad miejscem Cesarstwa w Europie i próby jego unowocześnienia. Sprawy te wciąż stanowią punkt odniesienia dla współczesnych polsko-rosyjskich debat, sporów intelektualnych i problemów politycznych” (ze wstępu).

Książka prezentuje wyniki dużej międzynarodowej konferencji o polskich powstaniach, zorganizowanej przez Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia pod patronatem Prezydenta RP w 2013 r. Artykuły, napisane przez grono doborowych historyków z Polski i krajów sąsiedzkich, poruszają tematykę międzynarodowych aspektów polskich insurekcji oraz analizują ich długofalowe oddziaływanie na losy Polaków i historię Europy.

Publikacja zawiera dokumenty ukazujące stosunek władz sowieckiej Ukrainy, w tym Nikity Chruszczowa, do Polaków, informacje o polskojęzycznych oddziałach sowieckiej partyzantki, raporty o nastrojach polskiej ludności zamieszkującej Wołyń i Galicję Wschodnią, czy też materiały ilustrujące stosunek Sowietów do Rzezi Wołyńskiej oraz początki zwalczania polskiego podziemia niepodległościowego przez NKWD i NKGB.

Tom jest kontynuacją zbioru Wołyń i Galicja Wschodnia pod okupacją niemiecką 1943-1944. Czytelnik znajdzie w nim sprawozdania opisujące i analizujące nastroje ludności polskiej, wysuwane przez Nikitę Chruszczowa propozycje działań przeciwko Polakom, szczegóły pracy operacyjnej funkcjonariuszy NKGB i NKWD, informacje o pozyskanej agenturze, źródła ilustrujące udział Polaków w „batalionach istriebitielnych” czy wreszcie materiały ukazujące okrucieństwo sowieckiego totalitaryzmu poprzez losy jednostki.

Siergiej Witte, minister finansów (1892–1903) oraz późniejszy premier (1905–1906) Cesarstwa Rosyjskiego. W swoich wspomnieniach nakreślił panoramę imperium wstrząsanego konwulsjami, które doprowadzą do katastrofy caratu w 1917 roku. Był jednym z niewielu polityków, którzy rozumieli, że system rosyjski nie przystaje do realiów XX wieku, i starał się go zreformować. Przeciwnik rewolucyjnych rozwiązań przez swoich oponentów pragnących zachować status quo był nazywany rewolucjonistą.

Władzę sowiecką, która wraz z Armią Czerwoną przyszła do województw północno-wschodnich II Rzeczypospolitej – na Białoruś Zachodnią, ludzie starsi przeważnie nazywają „pierwszymi Sowietami”, w odróżnieniu od władzy ustanowionej w 1944 roku po okupacji niemieckiej („drudzy Sowieci”). Tak samo w ustnym dyskursie historycznym pokolenia wojennego funkcjonują nazwy „bolszewicy” i „Ruscy”.

Książka zawiera relację 107 świadków tych tragicznych wydarzeń. Dzięki nim poznajemy losy zarówno Białorusinów, jak i Polaków, Żydów – świat zwykłego człowieka uwikłanego w wir wojny i zbrodniczy system sowiecki.

Wydarzenia militarne i polityczne z września 1939 r. oraz ich tragiczne konsekwencje, jak II wojna światowa i zniewolenie komunistyczne krajów Europy Środkowo-Wschodniej, są przedmiotem ożywionej debaty. Jej polityczne znaczenie wynika przede wszystkim z odrodzenia imperialnych ambicji Rosji i polityki elit rządzących tym państwem, mającej na celu relatywizację zbrodni stalinowskiego reżimu, a także potępienie odmiennych interpretacji roli ZSRS w czasie II wojny światowej niż te, które dominują w samej Rosji – a więc jako „wyzwoliciela” państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz głównego zbawcy ludzkości od niemieckiego nazizmu.

Dla społeczeństwa białoruskiego istotne znaczenie tego tematu wiąże się również z chęcią zrozumienia miejsca sowieckiej Białorusi w historii narodu i kraju. Był to okres zniewolenia komunistycznego, ale równocześnie to w tym czasie, jesienią 1939 r. w wyniku wspólnej agresji ZSRS i Niemiec na Polskę, nastąpiło „zjednoczenie narodu białoruskiego”. „Granica ryska”, która dzieliła naród białoruski od 1921 r., była postrzegana przez wielu jako ogromna niesprawiedliwość. Wykorzystywała to sowiecka propaganda.

„Zapomniany pokój” – tak bez przesady można określić losy traktatu ryskiego po 90 latach od jego podpisania. Zawarty w Rydze 18 marca 1921 roku – zakończył wojnę między Polską i republikami sowieckimi: Rosją, Ukrainą i Białorusią. W światowej historiografii nigdy nie wzbudzał większych sporów interpretacyjnych, jak chociażby traktat wersalski.
Czy jednak nie zbyt łatwo zapomina się o pokoju, który położył kres zmaganiom wojennym w Europie Wschodniej, trwającym nieprzerwanie od sierpnia 1914 roku?
Książka ta ma przybliżyć czytelnikowi debatę wokół traktatu ryskiego oraz najnowsze ustalenia dotyczące wojny polsko-bolszewickiej i jej konsekwencji. Niniejszy tom nie tylko prezentuje polskie i rosyjskie współczesne spojrzenie na te wydarzenia, ale także uwzględnia studia badaczy białoruskich, ukraińskich i łotewskich. Intencją redaktora było dostarczenie czytelnikowi reprezentatywnego wyboru aktualnych interpretacji, opartych na najnowszych wynikach badań historycznych.