Książka ta stanowi klucz do wszelkiej refleksji nad problemem zmiany społecznej i rewolucji. Zawarte w niej treści tworzą podwaliny współczesnej politologii i socjologii. Co ważne, większość spostrzeżeń Tocqueville'a została potwierdzona przez współczesną naukę.

Osią rozważań Tocqueville'a są pytania o przyczyny wybuchu Rewolucji Francuskiej i jej skutki. Autor pokazuje, że rewolucja nie tyle tworzy nowy ustrój, ile wydobywa na jaw i utrwala rozwiązania społeczne i instytucjonalne, które istniały już przed nią. Argumentuje, że ciągłość wygrywa tu z retoryką gwałtownej przemiany, z ideologią postępu i oświecenia. Pokazuje, że wielki marsz ku równości może prowadzić w kierunku wręcz przeciwnym.

Alexis de Tocqueville (1805-1859) był jednym z najważniejszych myślicieli w XIX wieku. Był zwolennikiem demokracji, ale dostrzegał też jej liczne słabości. Uważał, że godna poparcia jest tylko taka demokracja, która nie zagraża wolności i autonomii jednostki.

KSIĘGA PIERWSZA

I. Sprzeczne sądy o Rewolucji były już w chwili jej powstania.

II. Ostatecznym celem Rewolucji nie było zniesienie władzy religijnej, a osłabienie politycznej.

III. Dlaczego Rewolucja francuska, będąc rewolucją polityczną, przypominała przewroty religijne?

IV. Cała niemal Europa miała jednakowe instytucje i one wszędzie upadły.

V. Jaki był rezultat Rewolucji?

KSIĘGA DRUGA

I. Dlaczego prawa feudalne zostały znienawidzone przez lud francuski więcej, niż gdzie indziej?

II. Centralizacja administracyjna jest dziełem dawnych rządów, nie zaś Rewolucji lub cesarstwa.

III. Tak zwana opieka rządowa jest wytworem dawnych rządów.

IV. Sprawiedliwość administracyjna i wyjęcie urzędników z pod sądu były instytucjami przedrewolucyjnymi.

V. Jak mogła centralizacja ogarnąć dawne władze i zastąpić je nie burząc ich.

VI. O zwyczajach administracyjnych za dawnych rządów.

VII. Już przed Rewolucją Paryż miał przewagę nad prowincjami i wchłaniał całość państwa, jak nigdzie w Europie.

VIII. Francja stała się krajem, którego mieszkańcy byli najbardziej podobnymi do siebie.

IX. Ludzie, tak do siebie podobni, dzielili się na drobne gromadki obce i obojętne dla siebie.

X. Jakim sposobem zniesienie wolności politycznej i rozdział klas wytworzyły prawie wszystkie choroby społeczne, które zburzyły dawny ustrój.

XI. O wolności szczególnej, która spotykała się za dawnych rządów i o jej wpływie na Rewolucję.

XII. Nie zważając na postęp cywilizacji, położenie włościanina we Francji gorsze było w XVIII w. niż w XIII.

KSIĘGA TRZECIA

I. Około połowy XVIII w. literaci stali się głównymi mężami stanu we Francji i jakie stąd wynikły następstwa.

II. Jakim sposobem niewiara mogła stać się ogólną i przeważną namiętnością Francuzów w XVIII w. i jaki wpływ wywarło to na Rewolucję?

III. Francuzi dążyli do reform wprzód niż do swobód.

IV. O tym, że panowanie Ludwika XIV należało do najszczęśliwszych okresów dawnej monarchii i w jaki sposób okoliczność ta przyśpieszyła Rewolucję?

V. Jak doprowadzono lud do powstania, chcąc ulżyć jego położeniu?

VI. O pewnych sposobach, którymi rząd zakończył wychowanie rewolucyjne ludu.

VII. Rewolucję polityczną poprzedził doniosły przewrót administracyjny i jakie to miało następstwa.

VIII. Wszystko poprzednie doprowadziło samo z siebie do Rewolucji.

Jest to najświetniejszy i najniebezpieczniejszy z narodów europejskich, stworzony po to, aby kolejno stawać się przedmiotem podziwu, nienawiści, litości, zgrozy, lecz nigdy obojętności — pisze Aleksis de Tocqueville o Francuzach w Dawnym ustroju i rewolucji.

Dawny ustrój i rewolucja (L'Ancien Régime et la Révolution) to filozoficzny esej polityczny autorstwa Alexisa de Tocqueville’a, poświęcony rewolucji francuskiej, a opublikowany po raz pierwszy w 1856 roku. Autor, dysponujący doświadczeniem politycznym zdobytym po 1848 r., badał genezę wydarzeń, które w roku 1789 i kolejnych latach wstrząsnęły Francją i całą Europą. Jak zauważa w przedmowie do opisywanego tutaj tomu, czas, w którym przyszło mu żyć, pozwala na właściwy dystans wobec badanych zjawisk — dość daleko od rewolucji, by jedynie słabo odczuwać namiętności jej twórców, a zarazem dostatecznie blisko, by zrozumieć jej ducha.

Początek dzieło de Tocqueville’a traktuje o następującym paradoksie: chociaż Francja była krajem najbardziej zaawansowanym politycznie, jako pierwsza przeżyła wielką rewolucję, rzucającą wyzwanie porządkowi społecznemu. Kiedy zrównanie pomiędzy klasami zaczęło być coraz bardziej widoczne, rywalizacja między mieszczaństwem a szlachtą stała się nie do zniesienia. Zasady społeczeństwa feudalnego weszły zatem w konflikt z wyrównaniem warunków życia pomiędzy poszczególnymi stanami. To zrównanie było tym silniejsze, że monarchia absolutna wymazała lokalne partykularyzmy. Kolejne rozdziały książki skoncentrowane są na drugiej pozornej sprzeczności, zawartej w istocie rewolucji: centralizacja jest tak naprawdę dziedzictwem dawnego porządku, a rewolucja, która częściowo zniszczyła instytucje starego reżimu, wznowiła i zaakcentowała centralizację, będącą naturalnym faktem w demokracji. Jak zauważa de Tocqueville, centralizacja jest jedyną częścią struktury dawnego porządku, która przetrwała rewolucję.

Rewolucja francuska — pęknięcie czy ciągłość instytucjonalna? Na to zasadnicze pytanie próbuje odpowiedzieć badacz w Dawnym ustroju i rewolucji. Pokazuje, że rewolucja 1789 r. nie była przerwą w historii Francji. Jego zdaniem jej korzenie tkwią głęboko w starym porządku politycznym, wywodzącym się z monarchii absolutnej, a nawet z feudalizmu. Alexis de Tocqueville wnosi zatem nową perspektywę, widząc rewolucję nie jako zerwanie, ale jako zwieńczenie trwającego od wieków procesu, którego zakończeniem jest centralizacja państwa. Autor tłumaczy tę ciągłość dwoma uzupełniającymi się zjawiskami: na poziomie instytucjonalnym przedrewolucyjna Francja charakteryzuje się stopniowym kwestionowaniem autorytetu szlachty przez państwo (np. poprzez wzrost władzy urzędników królewskich). Z drugiej strony, na płaszczyźnie wartości, pojawia się indywidualizm socjologiczny, który umieszcza pojedynczego obywatela, a wraz z nim pojęcie równości, w centrum moralnych i politycznych trosk (nie do przecenienia jest tutaj, zdaniem autora, rola filozofów i literatów). To zbieżność tych dwóch logik sprawia, że nierówność warunków życiowych staje się coraz trudniejsza do przyjęcia, a rewolucja jest nieuchronną konsekwencją społecznego niezadowolenia. De Tocqueville dochodzi do wniosku, że postęp równości poprzedzał rewolucję francuską — jest to jedna z jej przyczyn, a nie konsekwencji.

Dodatkowym walorem Dawnego ustroju i rewolucji są bogate cytaty, pochodzące z dokumentów badanych przez autora — pozwalają one Czytelnikowi wejść głębiej w atmosferę francuskiej prowincji, przepełnionej urzędnikami zarządzającymi faktycznie państwem, oraz zrozumieć lepiej motywy, towarzyszące opisywanym zdarzeniom i kierujące bezlitosnym rewolucyjnym mechanizmem.

Książkę polecają Wolne Lektury — najpopularniejsza biblioteka on-line.

Alexis de Tocqueville
Dawny ustrój i rewolucja
tłum. Władysław Mieczysław Kozłowski
Epoka: Romantyzm Rodzaj: Epika Gatunek: Esej